Саяси тұтқындардың әндері: Варшавянкадан Колымаға дейін

Төңкерісшілер, «ар-ождан тұтқындары», диссиденттер, «халық жаулары» – саяси тұтқындар соңғы бірнеше ғасырлардағыдай аталды. Дегенмен, бәрі шынымен де атаумен байланысты ма? Өйткені, ойлайтын, ойлы адамды кез келген билік, кез келген режим ұнатпайтыны сөзсіз. Александр Солженицын дұрыс атап өткендей, «билік өзіне қарсы шыққандардан емес, олардан жоғары тұрғандардан қорқады».

Билік диссиденттермен «орман кесіледі, жоңқалар ұшады» деген жалпы террор принципі бойынша әрекет етеді немесе олар «оқшаулауға, бірақ сақтауға» тырысады. Ал оқшаулаудың таңдалған әдісі – бас бостандығынан айыру немесе лагерь. Лагерь мен зоналарда қызықтардың көп жиналатын кезі болды. Олардың арасында ақындар мен күйшілер де болды. Саяси тұтқындардың әндері осылай туа бастады.

Польшадан бұл маңызды емес ...

Түрмеден шыққан алғашқы революциялық шедеврлердің бірі - әйгілі «Варшавянка». Бұл атау кездейсоқ емес - шын мәнінде, әннің түпнұсқа сөздері поляк шыққан және Вацлав Свеницкиге тиесілі. Ол өз кезегінде «Зуав маршына» (Алжирде соғысқан француз жаяу әскерлері деп аталады) сүйенді.

Варшавянка

Мәтінді орыс тіліне «кәсіби революционер» және Лениннің қарулас жолдасы Глеб Кржижановский аударған. Бұл 1897 жылы Бутырка транзиттік түрмесінде болған кезде болды. Алты жылдан кейін мәтін жарияланды. Ән, айтқандай, халыққа барды: шайқасқа, баррикадаларға шақырды. Азамат соғысы біткенше рахаттана шырқалды.

Түрмеден мәңгілік бостандыққа

Патша режимі төңкерісшілерге өте еркін қарады: Сібірге қоныс аудару, қысқа мерзімге түрмеге жіберу, «Народная воля» мүшелері мен лаңкестерден басқа ешкім сирек дарға асылды немесе атылды. Өйткені, саяси тұтқындар өлімге барғанда немесе қаза тапқан жолдастарын соңғы қаралы сапарға шығарып салғанда, олар жерлеу маршын шырқады. «Сіз өлімге әкелген күрестің құрбаны болдыңыз». Мәтіннің авторы - Аркадий Архангельский деген бүркеншік атпен жарияланған Антон Амосов. Әуендік негізді 19 ғасырдың соқыр ақыны, Пушкиннің замандасы Иван Козловтың «Дамбыраған полк алдында соқпады...» өлеңі құрайды. Музыкасын композитор А.Варламов қойған.

Сіз өлімге әкелетін күрестің құрбаны болдыңыз

Өлеңдердің бірінде өзінің де, бүкіл Вавилонның да өлімі туралы қорқынышты мистикалық болжамға құлақ аспаған Патша Белшатсардың інжіл әңгімесіне сілтеме жасалғаны қызық. Алайда, бұл естелік ешкімді алаңдатпады – бұдан әрі саяси тұтқындар әнінің мәтінінде қазіргі тирандарға олардың озбырлығы ерте ме, кеш пе құлап, халық «ұлы, құдіретті, еркін болады» деген қорқынышты ескерту болды. .” Әннің танымал болғаны соншалық, 1919 жылдан 1932 жылға дейін он жарым жыл бойы оның әуені түн ортасы келгенде Мәскеу Кремлінің Спасск мұнарасының сыңғырына қойылды.

Бұл ән саяси тұтқындар арасында да танымал болды «Ауыр құлдықта азапталды» – құлаған жолдас үшін жылап. Оның құрылуына түрмеде туберкулезден қайтыс болған студент Павел Чернышевтің жерлеуі себеп болды, нәтижесінде жаппай шеру болды. Өлеңдердің авторы Г.А.Махтет болып саналады, бірақ оның авторлығы ешқашан құжатталмаған – бұл тек теориялық тұрғыдан ықтимал деп негізделген. Бұл әнді 1942 жылдың қысында Краснодонда жас гвардия өлтіру алдында айтқан деген аңыз бар.

Ауыр құлдықта азапталған

Жоғалатын ештеңе болмаған кезде…

Соңғы сталиндік кезеңдегі саяси тұтқындардың әндері, ең алдымен, «Мен бұл Ванино порты есімде» и «Тундра арқылы». Ванино порты Тынық мұхитының жағасында орналасқан. Ол тасымалдау нүктесі ретінде қызмет етті; тұтқындары бар пойыздар осында жеткізіліп, кемелерге қайта тиелген. Содан кейін – Магадан, Колыма, Дальстрой және Севвостлаг. Ванино порты 1945 жылдың жазында пайдалануға берілгеніне қарағанда, ән осы күннен ерте жазылмаған.

Сол Ванино порты есімде

Мәтіннің авторлары кімдер болса да – белгілі ақындар Борис Ручев, Борис Корнилов, Николай Заболоцкий және көпшілікке беймәлім Федор Демин-Благовещенский, Константин Сараханов, Григорий Александров. Сірә, соңғысының авторлығы – 1951 жылғы қолтаңбасы бар. Әрине, ән автордан бөлініп шығып, фольклорға айналды және мәтіннің көптеген нұсқаларына ие болды. Әрине, мәтіннің қарабайыр ұрыларға еш қатысы жоқ; Біздің алдымызда ең жоғары деңгейдегі поэзия тұр.

«Воркута-Ленинград пойызы» әніне келетін болсақ (басқа аты – «Тундра арқылы»), оның әуені «Прокурордың қызы» атты ультра романтикалық аула әнін еске түсіреді. Авторлық құқықты Григорий Шурмак жақында дәлелдеп, тіркеді. Лагерьден қашу өте сирек болды - қашқындар олардың өлімге немесе кешіктірілген өлім жазасына кесілгенін түсінбей тұра алмады. Соған қарамастан, ән тұтқындардың бостандыққа деген мәңгілік ұмтылысын жырлайды және сақшыларға деген өшпенділікке толы. Бұл әнді режиссер Эльдар Рязанов «Уәде етілген аспан» фильмінің кейіпкерлерінің аузына салды. Демек, саяси тұтқындардың әндері бүгінде де бар.

Тундрамен, теміржолмен…